Wartość osiągnięć w dziedzinie architektury oraz zrealizowanych założeń urbanistycznych zawsze podlega ocenie z perspektywy czasu, który je weryfikuje. Zrealizowana w latach 20-lecia międzywojennego koncepcja przestrzenna miasta-ogrodu na Żoliborzu została uznana za dobro kultury narodowej potwierdzone wpisami do rejestru zabytków:
- Żoliborz Oficerski, nr wpisu 812 z 20 marca 1973 roku.
- Obszar całego Żoliborza Historycznego – strefa ochrony konserwatorskiej (układ ulic i zabudowa), nr wpisu 994 z 30 września 1980 roku.
- WSM „Żoliborz Centralny” – zespół architektoniczno-budowlany wraz z zielenią, nr wpisu 1502 z 15 lipca 1992 roku.
- Kolonia Urzędnicza – układ urbanistyczny i zespół budowlany z zielenią, nr wpisu 1576 z 22 kwietnia 1994 roku.
- Kolonia Dziennikarska – zespół architektoniczno-budowlany wraz z zielenią, nr wpisu 1577 z 22 kwietnia 1994 roku.
Charakterystyczne elementy kompozycji tych układów przestrzennych będące przedmiotami wpisów:
- Rozplanowanie ulic i placów.
- Proporcje terenów zieleni (ok. 60%) do terenów zabudowanych (ok. 40%), co tworzy klimat miasta-ogrodu.
- Skala gabarytów architektury i wzajemnych proporcji przestrzennych.
- Zieleń jako element krajobrazu otaczającego architekturę: parki, skwery, dziedzińce międzyblokowe oraz zielone ogrody na dachach budynków.
- Ciągi ulic i trasy komunikacyjne lokowane w pasach zielni, z aleją Wojska Polskiego (80 metrów szerokości) i ulicą Krasińskiego (45 metrów szerokości).
- Towarzysząca zabudowie mieszkaniowej bardzo szeroka oferta zaspokajania potrzeb socjalnych oraz kulturalno-edukacyjnych, tworząca ogromny program infrastruktury funkcjonalnej nieosiągalny do chwili obecnej w nowych realizacjach osiedli mieszkaniowych w Polsce.
- Na terenie założenia urbanistycznego Żoliborza zrealizowano wiele dzieł architektury modernizmu polskiego, zespołów mieszkaniowych oraz obiektów użyteczności publicznej projektowanych przez najwybitniejszych architektów: Antoniego Jawornickiego, Rudolfa Świerczyńskiego, Tadeusza Tołwińskiego, Kazimierza Tołłoczkę, Józefa Szanajcę, Bohdana Lacherta, Barbarę i Stanisława Brukalskich, Romualda Gutta, Bohdana Pniewskiego, Brunona Zborowskiego, Jana Koszczyc-Witkiewicza.
Do najważniejszych osiągnięć przedwojennej architektury Żoliborza należą między innymi:
- Pierwsze dzieło architektury modernistycznej w Polsce: willa Brukalskich przy ulicy Niegolewskiego 8, zrealizowana w 1927 roku, nagrodzona Złotym Medalem na Światowej Wystawie w Paryżu w 1937 roku.
- Szklany Dom przy ul. Mickiewicza 34/36, zaprojektowany przez Juliusza Żórawskiego według 5 zasad awangardowej, nowoczesnej architektury Le Corbusiera (konstrukcja oparta na słupach, wolny plan, płaski dach, wolna elewacja, okna pasmowe wzdłuż całej elewacji).
- Zabudowa Żoliborza Oficerskiego i Koloni Dziennikarskiej o wybitnych walorach kompozycji przestrzennej i architektury.
- Zabudowa dziewięciu kolonii mieszkaniowych Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, między innymi III i IV kolonii przy ul. Krasińskiego 16 i 18.
- Zabudowa Żoliborza Urzędniczego projektowana przez wybitnych architektów modernizmu polskiego: Romualda Gutta, Bohdana Lacherta, Józefa Szanajcę, Barbarę i Stanisława Brukalskich, Bohdana Pniewskiego.
Kompozycja przestrzenna Żoliborza jest w swojej koncepcji równoważna z najlepszymi europejskimi osiągnięciami urbanistyki początku XX wieku, zrealizowanymi w Anglii, Holandii i Austrii, podlegających obecnie ścisłej ochronie konserwatorskiej. Mamy więc i my obowiązek moralny i prawny ochrony tych unikalnych, niezwykle cennych wartości przestrzeni Żoliborza Historycznego tworzących charakterystyczny klimat tej dzielnicy Warszawy.
W tej sytuacji jest oczywiste, że każda nowa ingerencja przestrzenna w ten zabytkowy układ musi się wpisać w istniejącą kompozycję, nie naruszając jej charakteru.
Żoliborz Historyczny, jak każdy układ urbanistyczny, podlega stałej rewaloryzacji dostosowującej jego funkcjonowanie do uwarunkowań współczesnej cywilizacji. Odbywa się to jednak zawsze z poszanowaniem i utrzymaniem zabytkowego charakteru tego obszaru, pod nadzorem Konserwatora Zabytków. Od lat prowadzone są prace rewaloryzujące: wymiana nawierzchni ulic, chodników, wprowadzenie dróg rowerowych, drobnych form architektury oraz nowej infrastruktury technicznej.
W projekcie przebiegu nowej tzw. „Trasy Krasińskiego”, związanej z planowaną budową mostu, zaprojektowano gigantyczny w swojej skali węzeł komunikacyjny, właściwy dla nowych rozwiązań komunikacyjnych obrzeży wielkich aglomeracji miejskich. Dalszy przebieg „Trasy Krasińskiego” na odcinku od Wisłostrady do placu Wilsona, z przewidywanym intensywnym ruchem samochodowym (2 pasy w każdym kierunku, w środku linia tramwajowa) spowoduje przecięcie w połowie obszaru Żoliborza Historycznego, degradując zabytkowy charakter całej dzielnicy.
Istnieje również realne zagrożenie konieczności zastosowania ekranów akustycznych wzdłuż przebiegu całej trasy, jeżeli po jej realizacji natężenie hałasu przekroczy dopuszczalne normy. Te współczesne formy wydzielenia i izolowania tras komunikacyjnych z intensywnym ruchem samochodowym nie mogą być stosowane na Żoliborzu, ponieważ spowodują całkowite zniszczenie zabytkowego charakteru tej dzielnicy.
Dyskutujmy i szukajmy właściwych rozwiązań komunikacyjnych dla Warszawy, które nie doprowadzą do zniszczenia wartości będących dziedzictwem naszej kultury, które otrzymaliśmy od jej twórców i mamy obowiązek przekazać następnym pokoleniom.
Maria Brukalska
Wojewódzki Konserwator Zabytków
w Warszawie w latach 1991-2000
Wiceprezes Stowarzyszenia Żoliborzan
Załącznik do decyzji o wpisie do rejestru zabytków
zespołu architektoniczno-budowlanego wraz z zielenią Osiedla WSM
- granice wpisu:
zespołu architektoniczno-budowlanego wraz z zielenią Osiedla WSM
- granice wpisu:
